
ค่าเฉลี่ยระดับยา phenytoin ในเลือดของอาสาสมัครสุขภาพดีที่ได้รับยา phenytoin sodium รูปแบบ 300 mg extended capsules (เส้นทึบ) และรูปแบบ 100 mg extended capsules จำนวน 3 เม็ด (เส้นประ)
เภสัชจลนศาสตร์ของ phenytoin มีความซับซ้อน ทำให้มีปัญหาการใช้ยาค่อนข้างสูง การทำความเข้าใจเภสัชจลนศาสตร์ของ phenytoin อย่างย่อ ทำให้เภสัชกรแนะนำการใช้ยา phenytoin แก่ผู้ป่วยได้ดีขึ้น
การดูดซึม
Phenytoin มีคุณสมบัติเป็นกรดอ่อน (pKa ประมาณ 8.3) ละลายน้ำได้น้อยมาก ดูดซึมยาจากทางเดินอาหารเป็นไปได้ช้าและไม่สมบูรณ์ ส่วนใหญ่ถูกดูดซึมที่ลำไส้เล็กส่วนต้น การเปลี่ยนแปลง gastrointestinal motility อาจมีผลต่อการดูดซึมยาเมื่อบริหารโดยวิธีรับประทาน
จึงไม่แนะนำให้เปลี่ยนยาจากบริษัทหนึ่งเป็นอีกบริษัทหนึ่งโดยไม่มีเหตุผลจำเป็น เนื่องจากยาแต่ละบริษัทอาจมีค่า bioavailability ไม่เท่ากัน และอาจทำให้เกิดพิษจากยา ถ้าเปลี่ยนไปใช้ยาที่มีค่า bioavailability สูงกว่า หรือทำให้การรักษาไม่ได้ผลถ้าเปลี่ยนไปใช้ยาที่มีค่า bioavailability ต่ำกว่า
การกระจายยา
Phenytoin สามารถกระจายทั่วร่างกายและสมองได้อย่างรวดเร็ว ปริมาตรการกระจายยาประมาณ 0.6 – 0.8 ลิตร/กิโลกรัม มีค่าใกล้เคียงกับปริมาณน้ำทั้งหมดในร่างกาย (total body water) ในผู้ป่วยอ้วนอาจมีปริมาตรการกระจายตัวของยาเพิ่มขึ้น ยา phenytoin สามารถจับกับโปรตีนในพลาสมาได้สูงประมาณ 90% ดังนั้น ควรระมัดระวังการใช้ยาในผู้ที่มีระดับอัลบูมินต่ำ เช่น ผู้ที่มีการทำงานของตับหรือไตบกพร่อง มีกลุ่มอาการของโรคไต (nephrotic syndrome) มีแผลไฟไหม้ น้ำร้อนลวก มีแผลบาดเจ็บจากอุบัติเหตุ มีภาวะขาดสารอาหาร มีภาวะ hyperbilirubinemia ผู้สูงอายุ ตั้งครรภ์ เป็นต้น เพราะอาจทำให้ free drug ในเลือดสูงกว่าปกติ อาจทำให้เกิดพิษจากยาได้ เนื่องจาก free drug สัมพันธ์กับการออกฤทธิ์และความเป็นเป็นพิษจากยามากกว่าระดับยาทั้งหมด (total drug)
การแปรสภาพและกำจัดยา
ร้อยละ 95 – 96 ของยาที่ถูกดูดซึมจะถูกแปรสภาพที่ตับโดยเอนไซม์ cytochrome P450 (CYP450) ในกระบวนการแปรสภาพยา การทำงานของเอนไซม์จะมีความจุจำกัดหรือมีภาวะอิ่มตัว (Capacity-limited or saturable process) กล่าวคือการกำจัดยาจะไม่เป็นสัดส่วนกับปริมาณยาที่มีอยู่และตับจะแปรสภาพยาได้ไม่เต็มที่ มีลักษณะเฉพาะเรียกว่า เภสัชจลนศาสตร์แบบไม่เป็นเส้นตรง (non-linear pharmacokinetic) สามารถอธิบายได้ด้วย Michaelis-Menten equation

เมื่อ Dose (mg/day) คือ ขนาดยาที่ได้รับต่อวัน
Vmax (mg/day) คือ อัตราสูงสุดของการแปรสภาพยา
Km (mg/L) คือ ระดับยาในเลือดสูงสุด เมื่อ Vmax มีค่าเป็นครึ่งหนึ่ง หรือค่าคงที่ Michaelis-Menten
Css (mg/L) คือ ระดับยาในเลือดที่สภาวะคงที่
ในผู้ใหญ่ Vmax มีค่า 10 – 1000 mg/day และ Km มีค่า 1 – 15 mg/L
ค่าเฉลี่ยของ Vmax ในผู้ป่วยโรคลมชักประมาณ 500 mg/day หรือ 7 mg/kg/day
และ Km เฉลี่ยประมาณ 4 mg/L ตามลำดับ
เด็กอายุ น้อยกว่า 6 ปี มีค่า Vmax (mg/kg/day) มากกว่า เด็กอายุ 7 – 16 ปี ซึ่งมากกว่าในผู้ใหญ่ด้วย
เด็กอายุ 6 เดือน – 6 ปี มีค่า Vmax 10 – 13 mg/kg/day
เด็กอายุ 7 ปี – 16 ปี มีค่า Vmax 8 – 10 mg/kg/day
ค่า Km ในเด็กมีความแตกต่างกันในหลายการศึกษา บางการศึกษารายงานว่า 2 – 3 mg/L และบางรายงาน
พบว่า 6 – 8 mg/L ดังนั้นการใช้ค่า Km ในเด็กในการคำนวณอาจทำให้มีความคลาดเคลื่อนได้มาก ควรวัดระดับยาในเลือด
สำหรับผู้ป่วยกลุ่มนี้เพื่อหาค่า Km ของผู้ป่วยแต่ละราย
ยาถูกขับออกทางปัสสาวะในรูปเดิมร้อยละ 1 – 5 ส่วน metabolites ของยา phenytoin คือ p-HPPH-glucuronide ขับออกทางปัสสาวะร้อยละ 60 – 90 จึงสามารถใช้ระดับยาในปัสสาวะ ตรวจสอบความร่วมมือในการใช้ยาได้
Condition or disease | ตัวอย่าง | |
Enzyme induction | Vmax เพิ่ม | การใช้ยา phenobarbital หรือ carbamazepine ร่วมด้วย |
Hepatic cirrhosis | Vmax ลด | ลด enzyme activity |
Competitive inhibition | Km เพิ่ม | การใช้ยา cimetidine หรือ chloramphenicol ร่วมด้วย |
Decrease plasma protein binding | Km ลด | ระดับ albumin ในเลือดลดลง หรือเกิดการแทนที่ของยาอื่น เช่น valproic acid หรือ salicylate |